مقاله در مورد قاعده عسر و حرج

این تحقیق با موضوع قاعده عسر و حرج بوده و به بیان مفهوم ، قواعد ، روابط و قوانین حقوقی و فقهی مربوط به آن می پردازد. این تحقیق به دانشجویان رشته حقوق و دیگر رشته های مرتبط پیشنهاد می گردد.

مقدمه
رابطه انسان با کارها اعم از انجام و یا ترک، از سه حال خارج نیست. 1. کارهایی که به آسانی قابل انجام است؛ مانند خوردن، آشامیدن و صحبت کردن. 2. کارهایی که انسان قادر به انجام آنها نیست؛ مانند پرواز کردن بدون وسیله. 3. کارها و اعمالی که انسان با مشقت تمام قادر به انجام دادن آن است؛ نظیر روزه گرفتن در حال بیماری.

عسر وحرج از عناوین ثانویه ای است که در تمام ابواب و فروعات فقهی براحکام و قوانین شرعی موثر است، درنتیجه قاعده نفی عسروحرج از قواعدبسیار مهمی است که در تعدیل و تکمیل قوانین شرعی نقشی اساسی دارد.

تعلق امر و نهی و تکلیف الاهی به قسم اول محال نبوده و از نظر عقل قبیح نخواهد بود؛ زیرا احکام تکلیفی به آن قسم از اعمال تعلق گرفته است. بر خلاف قسم دوم که تکلیف به آنها قبح عقلی دارد؛ زیرا عقلای عالم تکلیف به غیر مقدور نخواهند کرد. پس خداوندی که حکیم است به یقین چنین دستوری نخواهد داشت. اما در باره قسم سوم، یعنی تکلیف و اجبار به اعمالی که دارای عسر و حرج و مشقت باشد، آنچه از ادله در این مورد استفاده می شود، منتفی بودن چنین تکلیفی است. و قاعده «نفی عسر و حرج» نیز در چنین موردی است.

مفهوم عسر و حرج
واژه «عسر» متضاد «یسر» است و در معناى صعب، تنگ، دشوار، بدخو، مشکل، سخت و سخت شدن روزگار به کار مى رود. این واژه در قرآن کریم، به همین معنا است، چنان که خداوند فرموده است: «فَاِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً»، یا «سَیَجْعَلُ اللّهُ بَعْدَ عُسْرٍ یُسْراً». بدین ترتیب، معناى عسر عبارت از صعوبت، مشقت و شدت است که در فارسى از آن به دشوارى و سختى تعبیر مى شود.

«حرج» نیز در لغت به معناى ضیق، تنگى، تنگنا، گناه و حرام است. گفته اند حرج در اصل به معناى اجتماع و انبوهى شى ء است، به گونه اى که موجب حصول تصور ضیق و تنگى میان آن اشیا شود.

عسر در لغت به معنای تنگنا، سختی و دشواری و درمقابل یسر قرار دارد وحرج در اصل به معنای گناه وبنا به قولی مضیقه و سختی شدید است و در اصطلاح عسر وحرج عبارتند از عناوین ثانویه ای که راه یافتن آنها در موضوع احکام تکلیفی الزامیه، موجب می گردد تا الزام وتکلیف ناشی ازحکم از مکلفین برداشته شود.

تکالیف را از حیث سختی وسهولت انجام آن می توان به چهاردسته تقسیم کرد، 1- تکالیفی که انجام آنها با سختی و مشقت توام نیست. 2-تکالیفی که انجام آنها صعویت دارد،اما صعوبت آنها چندان شدید نیست به این معنا که ملف در انجام آنها دچار مضیفه بسیار نمی گردد.3-تکالیفی که انجام آنها صعوبت شدید دارد ومکلف را سخت در مضیقه قرار می دهد.4- تکالیفی که انجام آنها غیرممکن و خارج از حد توان مکلف است.

مقصود از قاعده نفی عسروحرج آن است که در هر سه مورد اخیر تکلیف از مکلف برداشته می شود به عبارت دیگر، انجام عموم تکالیف مقید به موردی است که ملازم با عسروحرج نباشد. به نظر می رسد که از حیث تاثیر براحکام شرعی ، بین مواردی که انجام تکلیف با عسر توام است، با مواردی که انجام تکلیف مستلزم حرج است، تفاوت وجود دارد، زیرا: عسریا حرج ازخارج برحکم شرعی عارض شود و ازاسباب اتفاقی ناشی شود.

آیاتی از قرآن کریم ازجمله آیه 78 سوریه حج که در آنها جعل حرج به طور صریحی نفی شده است، دلالت دارندبراینکه حق تعالی حکمی راکه ذاتاً توام باحرج باشد به علت دشواری که در ذات این گونه تکالیف وجود دارد موجب سقوط آنها نمی داند، اما اگر صعوبت یاحرج از اوضاع و احوال و اسباب خارج ازحکم ناشی گردد، موجب ساقط شدن تکلیف می گردد.

در قرآن نیز واژه حرج به معناى ضیق، تنگى، سختى به کار رفته است، چنان که خداوند مى فرماید: «… ما یُرِیدُ اللّهُ لِیَجْعَلَ عَلَیْکُمْ مِنْ حَرَجٍ وَ لکِنْ یُرِیدُ لِیُطَهِّرَکُمْ …»؛ خداوند نمىخواهد شما را در تنگنا افکند ولى مى خواهد شما را پاکیزه گرداند.

در آیه دیگرى آمده است: «فَمَنْ یُرِدِ اللّهُ اَنْ یَهْدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْاِسْلامِ وَ مَنْ یُرِدْ اَنْ یُضِلَّهُ یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقاً حَرَجاً …». و یا: «… ما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ …»، که حرج در هر دو آیه، به معناى تنگنا و سختى است.

البته، در پاره اى آیات نیز حرج به معناى «گناه» به کار رفته است، چنان که خداوند فرموده است: «لَیْسَ عَلَى الضُّعَفاءِ وَ لا عَلَى الْمَرْضى وَ لا عَلَى الَّذِینَ لا یَجِدُونَ ما یُنْفِقُونَ حَرَجٌ …»؛ بر ناتوانان و بیماران و آنان که چیزى براى بخشیدن (به راه و راهیان جهاد) نمىیابند چون خیرخواه خداوند و پیامبرش باشند گناهى نیست. یا: «لَیْسَ عَلَى الْاَعْمى حَرَجٌ وَ لا عَلَى الْاَعْرَجِ حَرَجٌ …»*؛ بر نابینا و بر لنگ و بر بیمار و بر … گناهى نیست.

فهرست مطالب
مقدمه
مفهوم عسر و حرج
دلایل قاعده نفی عسر و حرج
رابطه قاعده نفی عسروحرج باسایراحکام شرعی
برخی از خصوصیات قاعده نفی عسر وحرج
مصادیق وموارد کاربرد قاعده نفی عسر و حرج
نتیجه گیری
منابع