مقاله درباره اکل مال به باطل در فقه و حقوق

این مقاله با موضوع اکل مال به باطل در فقه و حقوق بوده و شامل کلیه اطلاعات استاندارد یک مقاله می باشد. این تحقیق به دانشجویان رشته حقوق و دیگر رشته های مرتبط جهت درس کار تحقیقی پیشنهاد می گردد.

مقدمه
مال، (قوام) زندگى است واگر درست از آن استفاده شود، منشا خیر و سعادت براى انسان مى گردد و اگر ناصحیح و غیر مشروع به کار گرفته شود، موجب هلاکت ونابودى خواهدبود.ازاین روى، استفاده هاى ناروا و تصرفات ظالمانه و غاصبانه در اموال و از بین بردن حقوق دیگران، معاملات ضررى و غررى، رشوه، ربا و در یک کلام (اکل مال به باطل) به معناى عام و وسیع آن ، سبب هلاکت و نابودى مردم و از هم گسستگى جامعه اسلامى است.

جامعه اى که افراد آن ، به راحتى حقوق یکدیگر را زیرپا مى گذارند و آزمندانه در اموال دیگران تعدّى مى کنند و در پى کسب درآمد فزونتر هستند بى هیچ پروایى در حرام وحلال آن تیشه به ریشه زندگى سالم و حیات طیّبه امت مى زنند. در حقیقت، هم خود را به نابودى مى کشند وهم دیگران را. زیرا کشتى را سوراخ مى کنند که خود بر آن سوارند. آمدن جمله: (ولا تقتلوا انفسکم) در ذیل آیه: (لا تاکلوا اموالکم بینکم بالباطل(سوره نساء)، آیه 29)، اشاره اى گویا به همین واقعیّت است.

در منابع اسلامى، به موازات تاکید بر اصل تحقق عدالت اجتماعى ونقش آن در حیات سالم و رسیدن انسان به کمال، بر بهره گیرى صحیح از اموال، به عنوان وسیله اى براى رسیدن به هدف، تاٌکید شده است و حرکتهاى ناسالم اقتصادى و اجحافها و برخوردهاى ظالمانه و دغل کارانه، مردود شمرده شده اند و اکل مال به باطل. از آن جا که این اصل برگرفته از آیات قرآن، در ابواب و بخشهاى مختلف فقه، بویژه در بخش مکاسب ومعاملات، مورد استناد و استدلال واقع مى شود.

خداوند در جاهای گوناگون در قرآن به این موضوع اشاره می کند و می فرماید:(ولا تاٌکلوا اٌموالکم بینکم بالباطل وتدلوا بها الى الحکام لتاکلوا فریقاً من اموال الناس بالاثم وانتم تعلمون) (سوره بقره)، آیه 188.اموال یکدیگر را به ناشایست نخورید و آن را به رشوه، به حاکمان ندهید، تا بدان سبب، اموال گروه دیگر را به ناحق بخورید و شما خود مى دانید.

* (یا ایها الذین آمنوا لاتاٌکلوا اموالکم بینکم بالباطل، الاّ ان تکون تجاره عن تراض منکم ولا تقتلوا انفسکم انّ اللّه کان بکم رحیماً) (سوره نساء)، آیه 29.اى کسانى که ایمان آورده اید، اموال یکدیگر را به ناحق نخورید، مگر آن که تجارتى باشد که هر دو بدان رضایت داده باشید و یکدیگر را مکشید. هر آینه، خداوند با شما مهربان است.

* (یا ایها الذین آمنوا انّ کثیراً من الاحبار والرهبان لیاٌکلون اموال الناس بالباطل ویصدون عن سبیل اللّه والذین یکنزون الذهب والفضّته ولا ینفقونها فی سبیل اللّه فبشرهم بعذاب الیم) (سوره توبه، آیه 34)اى کسانى که ایمان آورده اید، بسیارى از حبران و راهبان (دانشمندان) یهود و نصارى) اموال مردم را به ناحق مى خورند و دیگران را از راه خدا باز مى دارند و کسانى که زر و سیم مى اندوزند و در راه خدا، انفاقش نمى کنند، به عذابى دردآور، بشارت ده. گرچه موارد این آیات و شان نزول آنها یکسان نیستند و تفاوت دارند و همان گونه که مفسران گفته اند: آیه اوّل بیشتر ناظر به حرمت رشوه خوارى و کارهایى است که موجب مى گردد قاضى به نفع یکى از دوطرف دعوا به ناحق حکم کند و آیه دوم اشاره دارد به ربا و رباخوارى و معاملات حرام و فاسد. در آیه سوّم، زورگویى و غصب و تزویر راهبان و احبار، مطرح است.

با این حال، در دو نکته اشتراک دارند:
1 . بر همه آن موارد (باطل) اطلاق شده است. علاوه بر این، در آیات دیگرى، (اکل مال به باطل) بر رباخوارى(سوره نساء، آیه 161)، خوردن مال یتیم(همان سوره،آیه 2)، غصب(سوره توبه، آیه 34 )و … اطلاق شده است.

2 . در هر سه آیه، با صراحت و روشنى (اکل مال به باطل)، نهی و مذمت شده است. اکنون براى روشن شدن مطلب، دو واژه (اکل) و (باطل) را معنى مى کنیم:واژه (اکل) با صیغه هاى گوناگون، بیش از یکصد مورد در قرآن، به کار رفته است و از ریشه (اکل یاکل)، به معناى خوردن است، (اکل مال) در این جا کنایه از تملک وتصرف اموال دیگران به ناحق است. روشن است که (خوردن)، هیچ خصوصیتى ندارد و تعبیر (اکل) بدان جهت آمده که خوردن مهم ترین نیاز انسان است و گرنه هر نوع تصرف وتملکى را چه به صورت خوردن باشد وچه به صورت پوشیدن و سکونت دربر مى گیرد. (باطل)، از ریشه (بطل) به معناى نابودى وناپایدارى وضد حق است. هر چیزى که (حق) نباشد، باطل خواهد بود.

ولى باید دید منظور از باطل در این آیات چیست؟ مفسران در این باره احتمالات و وجوهى را ذکر کرده اند و براى بسیارى از آنها شواهدى از کتاب و سنت آورده اند. با مرورى بر آیات و روایات، در مى یابیم که (باطل) بر امورى همچون: رباخوارى، رشوه گیرى، سوگند به دروغ، ظلم و ستم، قماربازى، خوردن مال یتیم، لهو ولعب، غصب وتصرفات عداونی، هر شیٌ پلید، مبادلات و معاملات غیرمشروع وفاسد، درآمدهاى نامشروع، صرف اموال در مسیرهاى حرام وناپسند وبالاخره بر هر غیر حقى و هر نوع استفاده غیر عقلایى از اموال وداراییها اطلاق شده است. بر این اساس، منظور از باطل، هر چیزى است که ناحق وبى هدف و غیر عقلائى باشد.

فهرست مطالب
مقدمه
گستردگى مفهوم باطل
تقدم نظر شرع
نقش زمان و مکان
حرام خوارى
نداشتن مالیت و منفعت حلال
ملاک مالیّت
غرر در فقه
ربا در فقه
ربای قرضی
قرض ربوی از نظر طبیعت حقوقی
ربای معاملی
مکیل و موزون خصوصیت ندارد
نتیجه گیری