مقاله درباره صور خیال در شعر فارسی

این تحقیق در مورد صور خیال در شعر فارسی می باشد و به بررسی استفاده ی شاعران ایران از صور خیال می پردازد.

مقدمه
صور خیال یکی از مباحث اصلی بوتیقای شعر است. شاعر با تخیل شاعرانه به تصویرسازی می پردازد و فضاها را چنان زیبا ارائه می دهد که ما همواره ناگزیر از تحسین او هستیم: «سرو چمان من چرا میل چمن نمی کند» بی شک چنین مصرعی اوج تصویر یک شاعر است. اما به راستی صور خیال چیست

صور در لغت به معنی صورت هاست و خیال را معانی مختلف می گویند. همچون ذهن، مخیله، در روانشناسی قدیم (علم النفس)، یکی از خواص باطن، قوه ای که در غیاب اشیا تصویر آنها را در ذهن حفظ می کند، سلسله ای از تصورات که بدون ارتباط منطقی در ذهن ظاهر می شود، تصورات احساسی که ارزش علمی ندارد، نگرانی و ترس، دغدغه خاطر، گفت وگو، گمان، حدس، صورت یا شکل کسی یا چیزی در ذهن، هنگامی که خود آن در جلو چشم نیست، اندیشه انجام کاری، قصد و فکر و مواردی از این دست در ذهن خلاقه شاعر به شکل تصاویر زبانی ارائه می شوند.

در بحث صور خیال، چون معیاری برای آن تعیین نشده و تا کنون مطیع قاعده ای نبوده منتقدین تنها از روی ابتکار و ذوق هنری در اشعار شاعران پژوهش می کنند و از این زوایا به نقد از دید ذوق و هنر و سلیقه می پردازند. این که تا چه حد یک شاعر در آفرینش تصاویر دست بالا دارد و توانسته دل های مخاطب را به کمند بیاورد، مطرح می شود. اما فراموش نباید کرد که همین صور خیال است که میان شاعران ملاک واقع شده جایگاه شان را در دنیای شعر و کلام معین می سازد، همچنان که صور خیال، نمایانگر استعداد و خلاقیت شاعر در آفرینش مضامین بکر و پیام او است.

صور خیال در شعر فارسی
در هیچ یک از آثار ادبی عمده ی ده قرن گذشته اثری در نقد علم بلاغت به اهمیت کتاب «صور خیال» نداریم. در گونه های دیگر علم بلاغت و ادب فارسی متونی معتبر در اختیار ماست و دانشمندان ایرانی ضمن تنظیم قواعد زبان عربی همراه با آثار خود یا مستقلاً مطالبی درباره ی فصول گوناگون فن بلاغت تالیف و تصنیف کرده اند. اما کلیه ی این تصنیفات نیز مانند سایر شقوق علم و هنر کلی و ابتدایی است.

می توان مقایسه کرد گسترش دیگر علوم را با علم بلاغت. همانگونه که فیزیک و شیمی و ریاضیات و … در گذشته حوزه ی فعالیت محدودی داشته اند و مرزهایشان محصور در میان آگاهیهای اندک بوده و امروز توسعه ویژه ای یافته، علم بلاغت هم همین صورت را داشته و همگام دیگر رشته های علوم می بایست توسعه یابد که کتاب «صور خیال» اولین تلاش علمی و دقیق در این باب است و حال با این مقدار آگاهی اندک از کار عظیم و مهمی که در ادب فارسی صورت گرفته به بازنگری دقیق تر کتاب می پردازیم.

شفیعی کدکنی در ابتدا شعر را با توجه به مفهوم قدیمی آن تعریف کرده است. در میان آنچه که گذشتگان گفته اند یک نکته در برگیرنده ی اساس آفرینش شعر است و این نکته ی اصلی را بازتاب پر رنگ ویژگیهای فرعی کمرنگ ساخته است. در کتاب «صور خیال» این ویژگی اساسی زیر ذره بین قرار گرفته، پیراسته و پرورده شده و امروز دیگر یک تعریف جامع و مانع از شعر در دست داریم و آن تعریفی است که شفیعی کدکنی آن را بازیافته و بازگفته است.

تعریف ساده و همه فهم است. شیوه ی بیان برگرفته از مفهوم کهن (خیال) است، ولی امروزین، «تصرف ذهنی شاعر» را «در مفهوم طبیعت و انسان» و «کوشش ذهنی او برای برقراری نسبت میان انسان و طبیعت» (ص ۲) سازنده و آفریننده خیال یا تصویر است که عنصر اصلی شعر را می سازد.

این تعریف هر چند کالبد شکافی کلام قدما و یا به طور کلی تعریف نخستین تلاش بشر برای آفرینش ذهنی است اما تنها تعریف تازه و کامل و علمی و جامع الاطراف شعر است.

همانگونه که بررسی هر شاخه علم از علوم اجتماعی به تاریخچه و چگونگی پیداش آن می پردازد «صور خیال» نیز از نخستین انگیزه های شعر در بشر که همان کشف «ارتباط بین طبیعت و انسان» است گفتگو می کند، تا تکوین کلام و آنگاه، نگاه به آن بخش از کلام می اندازد که در ازای زمان نام شعر گرفته است و آنچه تا کنون از شعر تعریف شده است «محصور در وزن و مفهوم شعر» (ص ۴) بوده اما تعریفی که در همه زبانهای دنیا و شیوه های آفرینش شعر مورد پذیرش باشد، همان تعریفی است که منطبق با واقعیت وجودی و عنصر اصلی شعر است و آن را در کتاب «صور خیال» به دست می آوریم.

اما برای بررسی «خیال» هم به گفته قدما استناد شده است و این تعریف بازیافته از مراد آنان است و تا کنون کسی به دریافت و بازگو کردن این (مراد) کامیاب نشده است. بازتاب خارجی خیال به تصویر کشیدن ذهنیات انسان است چنانچه حافظ گفته:

خیال نقش تو بر کارگاه دیده کشیدم
به صورت تو نگاری نه دیدم و نه شنیدم
نقش خیال روی تو تا وقت صبحدم
بر کارگاه دیده ی بیخواب می زدم

سپس با بررسی گفته ی قدما که مفاهیمی از گونه «استعاره» و «تشبیه» و … را بازتاب اندیشه می دانستند، در کتاب صور خیال واژه ای گسترده تر از این مفاهیم به جای واژه ی عربی «ایماژ» را در فرهنگ ادبی نواندیشان بگیرد.

در این مرز باید به سرایش شعر در زمانهای نخستین بیندیشیم و کتاب «صور خیال» ما را تا زمانهای آغازین بیداری انسان و شناخت پدیده های طبیعت واپس می برد و هر گونه تجربه ابتدایی و شعوری را شعر می داند که به تدریج این پدیده ها برای گروهی عادی می شود و دایره بیداران و با شعوران و شاعران تنگ تر می گردد و سپس کشف هر یک از قوانین طبیعت از عهده ی کسانی بر می آید که بیدار و نو اندیشند و حتی کشف قدرت جاذبه زمین را هم وسیله ی «نیوتن» گونه ای بیداری و شعور نسبت به طبیعت می داند.

با دریافت آراء غریبان که برگرفته ارسطو است یا آراء ادبای شرق به ویژه نویسندگانی چون احمد امین که به تعاریف غربی نظر داشته اند یا قدما مانند (ابن اثیر) شعر را به مفهوم جهانی و انسانی آن تعریف می کنند و این تعریف ناب تاکنون در ادبیات فارسی سابقه نداشته است. کوتاه سخن آنکه می گوید: «هیچ تجربه ای … بی تاثیر و تصرف نیروی خیال ارزش هنری و شعری پیدا نخواهد کرد» (ص ۲۲)

در کندو کاو آراء مترجمین درباره ی سخن ارسطو که کلمه ی یونانی «مبمیس» را به محاکات و تشبیه ترجمه کرده اند کم کم شارحان به «تخییل» رسیده اند. در اینجا آراء ادبا بررسی انتقادی شده است. که نخست «جدولبندی» های غلطی را که آنها ارائه داده اند برمی شمرد، از گونه «تشبیه»، «تمثیل»، «مجاز»، «کنایه»، «استعاره» سپس بر «تخییل» مهر تسجیل می زند و سیر تکامل آراء ادبا را درباره ی علم بلاغت نشان می دهد.

مدخل هایی را که در بررسی تاریخی آراء قدما به شرح بالا درباره ی صور خیال بر می شمرد، همه را مردود می شناسد. سرانجام به این نتیجه می رسد که سخن یک مصنوع اندیشه است و سپس از این مصنوع نقد علمی می کند. وجوه امتیاز آن را از لحاظ فن بلاغت و زیباشناسی باز می نماید و نشان می دهد چگونه می توان به کمک معیارهایی سخن زیبا و نازیبا، رسا و نارسا را بازشناخت. درست مانند آن است که به دست انسان متر می دهد ترازویی با قدرت سنجش دقیق تا با آن (متر) و (ترازو) بتوان ابعاد و وزن زیبایی و استواری کلامی را اندازه گرفت.