مقاله فلکلر نیشابور

دیباچه
چوله قـزک بارن کـن بـــارن بـ پــاین کــن
گندوم د زر خاکـــه از توشنگی هلاکه
بزغله شـــــیر میه چپو پنیـــــــــر میه
با ترانه ی چوله قزک، روزگاری نه چندان دور، روستازادگان نشابور، گوش به جاری شدن ترنم باران بر دشت های سرزمین سپیده و نسیم صبح می ایستادند. از این دست بسیارند ترانه ها، لالایی ها، افسانه ها، مثل ها و … که پدران و مادران ما، آرمان ها و آرزوها، دردها و سوزها، آموخته ها و تجربه ها، داشته ها و نداشته ها، اندیشه ها و باورهای خود را در قالب آنها می ریختند و بر محمل گویش کهن و شیرین نیشابوری، سینه به سینه به فرزندانشان می سپردند.

فلکلر (Folklore)
مردمان، همواره با انگاره ها، سنت ها و میراث حکمت های زندگی که از گذشته های دور به آنها رسیده است، زندگی می کنند. این انگاره ها، سنت ها و حکمت ها که از یک سو، حیاتی شفاهی دارند (بر زبان مردم جاریند از طریق زبانی از نسلی به نسل بعدی منتقل می شوند) و از سویی دیگر، بازنمایی از هویت، جهان نگری و دانش عمومی گروهی از مردم اند را «فرهنگ عامّه»، «فرهنگ مردم»، «دانش عوام» یا «فلکلر» نامیده اند.
فلکلر ]فولکلور؛ فلکلور؛ فولکلر[، واژه ای فرانسوی است که از دوجزء فلک (folk) به معنی توده، و لور (lore) به معنی دانش، ترکیب یافته است، که نخستین بار آمبروزا مورتن (Ambroise Morton) در ۱۸۸۵ میلادی، آثار باستان و ادبیات توده را folklore نامید. برخی تعریف ها برای فلکلر عبارتند از: علم به آداب و رسوم توده ی مردم؛ افسانه ها و تصنیف های عامیانه؛ توده شناسی (فرهنگ معین). فرهنگ عامه؛ مجموعه ی عقاید، اندیشه ها، قصه ها، آداب و رسوم، ترانه ها و هنرهای ساده و ابتدایی یک ملت.
فرهنگ عامه ی هر منطقه، هر قوم، هر شهر بیان کننده ی آرمان ها، اندیشه ها و تجربه های ارزنده ای است که نسل دیروز را به امروز پیوند می دهد و ارزش ها، هنجارها، سنت ها و حکمت های زندگی را به نسل های بعد منتقل می کند. این سنت ها و انگاره های اجتماعی به زندگی مردم، معنی و مفهوم می بخشد و آنها را به ادامه ی زندگی دلگرم می کند. پیداست که اگر این وابستگی ها از آنها گرفته شود، کار و تلاش و امید و آرزو به بن بست می رسد. پیوند مداوم بین نسل ها از رهگذر فرهنگ عامه، باعث پویایی اندیشه، ابتکار و خلاقیت و توسعه ی فرهنگی در جامعه ی انسانی می گردد. مگر نه اینکه هر بنایی را بر مبنایی باید ساخت و بی جا نگفته اند که «ملتی که گذشته اش را نشناسد، آینده اش را نمی تواند بسازد».
با این پیشینه، فرهنگ عامه ی هر منطقه و هر گروه از مردم و هر ملت را می توان در زمره ی میراث فرهنگی آنها به شمار آورد. به عبارتی، فرهنگ عامه میراث شفاهی و معنوی است که بازنمای ارتباط حیات فرهنگی و تاریخی یک قوم یا یک ملت است که با نمودهای گفتاری، رفتاری و موسیقایی ظاهر می شود.
اما از یک سو تحولات پرشتاب اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی در دهه های اخیر که پیشرفت و توسعه ی فن آوریهای ارتباطی، رسانه ها و وسایل حمل و نقل که جهان و مردمان آن را به ورطه ی فرهنگ دیکته ای مصرفی و ماشینی فرو غلتانده، و فرهنگ گونه گون و ریشه دار عامه را متاثر ساخته و به تدریج، آن را کمرنگ و بی معنا جلو داده است و از سویی دیگر طبیعت شفاهی و حیات سینه به سینه ی فرهنگ عامه، آسیب پذیری این گنجینه ی ارزشمند را دو چندان نموده است، به نحوی که بسیاری از سنت ها، باورها و سایر داشته های بومی به نفع فرهنگ غول آسای مصرف و ماشین، پای را از اذهان و افواه مردم کوچه و بازار کنار کشیده، فراموش و محو شده و چراغ این میراث رو به خاموشی می رود و اگر در مورد گردآوری، ثبت و پژوهش بر روی آن کاری انجام نشود، در فردایی نه چندان دور، فرصت از دست رفته و آن گاه چیزی به عنوان میراث و بازگوکننده ی هویت جمعی ما باقی نخواهد ماند.

فلکلر و گویش
در این میان گویش های محلی و منطقه ای نقشی اساسی و انکارناپذیر را به عنوان محمل و ظرف انتقال و حیات باورها و سنت های مردم (یا به بیانی کلی تر، فرهنگ عامه ) ایفا می کنند. گویش ها به عنوان یکی از گونه ها و اشتقاقات زبان مادر، علاوه بر کارکرد محمل انتقال فرهنگ مردم، به مثابه ی پاسگاه و گنجینه ی واژه ها، اصطلاحات و تعبیراتی که در زبان مادر به فراموشی سپرده شده اند و یا کاربرد خود را از دست داده اند نیز قابل توجه اند و از نگاهی دیگر گویش ها به لحاظ حیات پویا و طبیعی شان بر زبان عوام، مولد اجزا و ترکیباتی غنی هستند که، مطالعه و استخراج و بکارگیری آنها می تواند موجب غنای زبان مادر گردد. گویش نیشابوری نیز از این دسته است، دارای قدمتی دیرینه، پر از فراز و فرود در مسیر تاریخ، گنجینه ای سرشار ناشی از ارتباط و تطور فرهنگی اقوام گوناگون …. در بازنمایاندن گوشه ای از قابلیت های گویش نیشابوری شما را به مقاله ی ارزش گویش نیشابوری ارجاع می دهیم.
در راستای معرفی گویش نیشابوری، اینجانب به همراهی گروهی از دوستان علاقه مند به فرهنگ و هویت ابرشهر ایران زمین در کلوب نیشابور به ویژه مساعدت مدیر پرتلاش کلوب –دهلیزشرق- بر آن شدیم گوشه ای از کار را گرفته و با استخراج و ثبت بخشی کوچک از واژگان گویش نیشابوری که به سان پایه و محملی برای کار در سایر حوزه های فرهنگ شفاهی مردم نیشابور است، اقدامی هرچند مبتدی، کوچک و آزمایش گونه در این حوزه به انجام برسانیم. باشد که پژوهشگران نیشابوری و نیشابور دوستان و نیز نهادهای فرهنگی ذیربط، همچون گذشته با نگاهی کاربردی و ارزشی به این حوزه نیز نگریسته و وارد این میدان شوند تا گویش نیشابوری و بطور کلی تر فرهنگ عامه ی نیشابور، آن گونه که به حق شایسته ی آن است معرفی شود و نیز به عنوان میراثی نیک که نشان از دانش و باورهای مردمان حکیم ابرشهر سنتی و باستانی دارد، در اختیار آیندگان قرار گیرد.