دانلود مقاله در مورد ادبیات ایران پیش از اسلام

مجموعه فعّالیّتهای ادبی ایرانیان باستان که به دو صورت شفاهی و مکتوب و به تمامی زبانهای ایرانی است . بخشی از آنها دولتی است ، مانند سنگْنوشته های شاهان و نوشته های روی سکّه ها و بخشی دیگر، مبتنی بر داستانهای ملّی ، افسانه ها و بعضی از آداب و رسوم اجتماعی است و پیکره اصلی ادبیّات شفاهی غیردینی پیش از اسلام را تشکیل می دهد. امّا بیشتر آثاری که از این دوران به صورت مکتوب بر جای مانده با دستگاههای دینیِ زردشتی ، بودایی ، مانوی و مسیحی مرتبط است و بدنه اصلی ادبیّات دینی ایران پیش از اسلام را می سازد. در ایران پیش از اسلام ، آثار دینی و ادبی معمولاً به کتابت درنمی آمده و بیشتر به صورت روایی ، سینه به سینه ، منتقل و حفظ می شده است . مثلاً کتاب   اوستا * ، پس از سده ها انتقال شفاهی ، سرانجام در دوره ساسانی به کتابت درآمد (کلنز، ص . ۳۳ ).

پایبندی ایرانیان به حفظ سنّت ادبیّات شفاهی و نیز جنگها و تعصّبات دینی و فرهنگی و تغییر خطّ و زبان و بسیاری عوامل دیگر موجب نابودی گنجینه ادبی پرارزش ایران پیش از اسلام شده است . از این رو، آنچه از زبانهای مختلف ایرانی به صورت مکتوب باقی مانده در برابر حجم گسترده ادبیّات ایران باستان بسیار ناچیز است .

زبانهای ایرانی شاخه ای از زبان فرضی هند و ایرانی اند که از قدیم ترین روزگاران تاکنون درون مرزهای ایران یا بیرونِ آن متداول بوده اند و زبانها و گویشهایی را شامل می شوند که از نظر ویژگیهای زبانی وجوه مشترک دارند. از زبانهای ایرانی ، در طیّ تاریخی دراز، اسنادی در دست است که چگونگی تحوّل آنها را نشان می دهد. تاریخ این تحوّل را می توان به سه دوره اصلی بخش کرد: ۱٫ دوره باستان ؛ ۲٫ دوره میانه ؛ ۳٫٫دوره جدید.

از زبانهای ایرانی دوره باستان ، که از قدیم ترین زمان تا انقراض شاهنشاهی هخامنشی (۳۳۰ ق م ) در گستره بسیار پهناوری رواج داشته است ، چهار زبان مادی ، سکایی ، فارسی باستان *  و اوستایی *  را می شناسیم . در مآخذ باستانی اشاراتی به ادبیّات شفاهی این چهار زبان شده است ، ولی تنها از دو زبان اوستایی و فارسی باستان آثار ادبی مکتوبی برجای مانده است .

از زبانهای ایرانی دوره میانه ، که پس از فروپاشی شاهنشاهی هخامنشی تا انقراض حکومت ساسانیان (۶۵۱ م ) و آغاز دوره اسلامی در مناطق مختلف متداول بوده ، آثار ادبی عمده ای در دست است . زبانهای این دوره از نظر ویژگیهای زبانی به دو گروه غربی (شامل زبانهای پارتی یا پهلوی اشکانی و  فارسی میانه یا پهلوی ساسانی ) و شرقی (شامل زبانهای سُغدی * ، خوارزمی ، سکایی و بلخی * ) بخش می شوند.

مانی و پیروان او، برخلاف سنّت ایرانی انتقال شفاهی آثار ادبی ، به نگارش آثار خود بسیار اهمّیّت می دادند. از این رو از آنها آثار ادبی ارزشمندی به زبانهای ایرانی (فارسی میانه ، پهلوی اشکانی و سغدی ) برجای مانده است .
۱٫ دوره باستان
الف . ادبیّات مادی . از زبان مادی ، زبان قوم آریایی ماد، که در غرب و شمال غرب ایران رایج بوده اثر مکتوبی در دست نیست (گرشویچ ، «ادبیّات کهن ایران »، بند  ۲ )، امّا در نوشته های مورّخان یونانی مانند کتسیاس   ، هرودت و دینون    به داستانهای عشقی و حماسی مادی و اشعار این دوره اشاره شده است . مثلاً داستان غنایی زَرْیادْرِس    و اوداتیس    را می توان نام برد که در مآخذ متعدّدی دیده می شود و به نظر بویس («زریادرس و زریر»، ص   ۴۷۷-۴۶۳ ) دارای اصل مادی است و بعدها در شاهنامه *  فردوسی به صورت داستان «گشتاسب و کتایون » بازتاب یافته است . داستانهای حماسی مادی ، یا داستانهای مربوط به کوروش ، شاه هخامنشی ، از دیگر آثار ادبی مادی است (گرشویچ ، همان جا).

ب . ادبیّات سکایی . از زبان سکاها، که طوایفی ایرانی بودند و در دو سوی دریای خزر، دشتهای جنوب روسیّه و ماوراءالنّهر می زیستند، اثر مکتوبی برجای نمانده است (همان ، بند  ۳ ). هرودت از افسانه هایی مربوط به اصل و منشا سکاها و نیز از داستانهایی به زبان سکایی درباره اَریمَسْپی    یک چشم و گریفین   های محافظ طلا نام می برد (هرودوت ، ج ۲ ، ص . -۲۰۳ ۲۰۵ .، ۲۲۷ ). گرشویچ (همان ، بند  ۴ ) احتمال می دهد که داستان رستم * ، قهرمان نامی   شاهنامه ، که فقط در منابع سغدی و فارسی شناخته است ، از داستانهای حماسی سکایی باشد. داستانهای حماسیِ زبان آسی ، از زبانهای ایرانی شرقی جدید، و میراث ادبی درخور توجّه این زبان که تا آغاز سده نوزدهم م سینه به سینه روایت و حفظ می شده است ، احتمالاً بازتاب بخشی از بُن مایه های ادبیّات شفاهی سکایی باستان است .